MEMRI-nin Bəlucistan Layihəsi və Geopolitik Hədəflər
İsrail İran üzərinə əsassız, sürpriz hücumundan bir gün əvvəl müharibə təbilini ucadan çalarkən, kiçik, lakin əhəmiyyətli bir xəbər demək olar ki, diqqətdən kənarda qaldı: Vaşinqtondakı bir araşdırma mərkəzinin veb-saytında yeni bir tədqiqat layihəsinin elan edilməsi. 12 iyun tarixində Yaxın Şərq Media Tədqiqat İnstitutu (MEMRI) Bəlucistan Araşdırmaları Layihəsinin (BAL) başladığını elan etdi. Diqqətəlayən odur ki, Bəlucistanın bol təbii sərvətlərini – “neft, qaz, uran, mis, kömür, nadir torpaq elementləri və Qvadar ilə Çabahar kimi iki dərin dəniz limanı”nı qeyd etməklə yanaşı, MEMRI-nin bəyanatı bu bölgəni “İrana, onun nüvə iddialarına və Tehranı taktiki nüvə silahları ilə təmin edə biləcək Pakistanla təhlükəli münasibətlərinə qarşı durmaq və nəzarətdə saxlamaq üçün mükəmməl bir ön mövqe” kimi təyin edərək layihənin zəruriliyini əsaslandırırdı.
MEMRI-nin Arxa Planı və Əlaqələri
MEMRI ərəb, fars və türk dilindəki media parçalarının seçmə tərcümələri ilə tanınır, bu tərcümələrin ekran görüntüləri tez-tez sosial media platformalarında mem kimi paylaşılır. 1998-ci ildə təsis edilmiş bu araşdırma mərkəzi, qurucusu polkovnik Yiqal Karmonun 20 ildən artıq İsrail Hərbi Kəşfiyyat Korpusunda xidmət etməsindən irəli gələrək, daim İsrailpərəst gündəmi dəstəkləmişdir. Bundan əlavə, MEMRI 2012-ci ildən bəri İsrail dövləti üçün “qeyri-rəsmi” kəşfiyyat məlumatlarının toplanmasında iştirak edir.
Bu kontekstdə MEMRI-nin BAL-ı yaratması, İsrailin Bəluc milli mübarizəsini həm İrana, həm də Pakistana qarşı öz geosiyasi məqsədlərinə tabe etdirməyə çalışdığının bir göstəricisi kimi qəbul edilə bilər. Bəluc məsələsinin uğurlu şəkildə özünə çəkilməsinin İsrailə verəcəyi strateji üstünlüklər və bunun regiondakı dövlətsiz xalqların, o cümlədən fələstinlilərin və bəlucların özlərinin müqavimətinə gətirəcəyi potensial nəticələr nəzərə alınmaqla, milli azadlıq hərəkatları daxilində geosiyasi düşüncənin məhdudiyyətlərini araşdırmağa ehtiyac var.
Bəlucistanın İstismarı və Müqavimətinin Ziddiyyətli Şərhi
MEMRI-nin BAL-ı elan etməsi Bəlucistanda istismar və müqavimət reallığına dair məntiqsizliklər və dezinformasiya ilə doludur. Məsələn, MEMRI-nin veb-saytı həm İran, həm də Pakistan dövlətlərinin hazırda Bəlucistanda qiyamçı qruplara qarşı mübarizə apardığı faktına diqqət çəkərək, “beynəlxalq ictimaiyyət”i “Bəlucistanın Qərbin təbii müttəfiqi olduğunu başa düşməyə” çağırır. Lakin bu, Barrick Gold və BHP Billiton kimi Qərb şirkətlərinin regionda müstəmləkəçi resurs hasilatını və ekoloji dağıntıları dəstəkləməkdə əsas rol oynadığı faktını nəzərə almır.
Mir Yar Bəluc Sirri və Dövlət Maraqları
Başqa bir nümunə layihədə iştirak edən şəxslərlə bağlıdır. MEMRI-nin veb-saytında BAL haqqında bir məqalə, “Subkontinentdə ən təsirli X (Twitter) hesablarından biri” kimi xarakterizə edilən, “məşhur Bəluc yazıçısı, alimi və politoloqu” Mir Yar Bəlucu “xüsusi məsləhətçi” kimi salamlayır. Bu ilin may ayında Bəluc, X-də bir sıra postlarda Bəlucistanın müstəqilliyini birtərəfli elan etməsi ilə gündəmə gəldi. O, həmçinin Hindistanın baş naziri Narendra Modiyə, Hindistanın Pakistana qarşı “Sindoor əməliyyatı”na başlamasından sonra “60 milyon Bəluc vətənpərvərinin dəstəyinə” sahib olduğunu bildirdi.
Mir Yar Bəluc böyük bəyanatlarından daha çox, nüfuzlu bir Bəluc ziyalısı olduğu iddia edilməsinə baxmayaraq, ətrafında dolaşan sirrlə maraqlıdır. Müxtəlif xəbər agentlikləri – xüsusilə də hamısı Hindistan mənşəli olanlar – tərəfindən haqqında yazılsa da, heç biri MEMRI məqaləsində dərc olunan məhdud tərcümeyi-halından kənara çıxmayıb. Əhəmiyyətli odur ki, daha tanınmış Bəluc fəalları ondan tez bir zamanda uzaqlaşmışlar. Məsələn, Bəluc Milli Hərəkatından Niaz Bəluc, X-də Bəluc liderləri arasında müstəqillik elanı üçün konsensusun olmadığını bildirdi. O, həmçinin Mir Yar Bəlucun da daxil olduğu dörd “saxta hesabı” sadalayaraq, onların “dərhal şikayət edilməli və izləməkdən çıxarılmalı” olduğunu vurğuladı. Buna görə də Bəluc fəalları Mir Yar Bəlucun regionda maraqları olan bir dövlət tərəfindən öz məqsədlərini dəstəkləmək üçün yaradılmış saxta bir şəxsiyyət olduğunu ehtimal edirlər.
İsrailin Bəlucistana Marağı və Regional Təsirlər
Bəlucistan İran və Pakistan arasındakı sərhədi əhatə edən bir regiondur. Hər iki dövlət burada qiyamçı qruplara qarşı mübarizə aparır, bu da tez-tez onların arasında gərginliyə səbəb olur. Hər biri digərini sərhədin o tayında militant qrupları himayə edərək sabitliyi pozmaqda günahlandırıb. Əhəmiyyətli odur ki, İran-Pakistan sərhədinin hər iki tərəfində yaşayan bir çox Bəluc xalqı özlərini dövlətləri tərəfindən marjinalaşdırılmış və sistematik olaraq əzilən hiss edirlər.
Bu kontekstdə, İsrailin Bəluc məsələsinə dəstək verməsi Qərbi Asiya regionunda İsrail təsirini gücləndirmək üçün yeni imkanlar açır. İsrailin İran dövlətinə və təhlükəsizlik aparatına sızması, 13 iyun hadisələrinin dağıdıcı təsirləri ilə nümayiş olunduğu kimi, Bəluc məsələsinə açıq dəstək elan etmək İsrailə İran və Pakistanın siyasi legitimliyinin məhdud olduğu regionlarda separatçı qruplarla münasibətlər qurmağa imkan verir. İsrailin Fələstin müqavimətini məhdudlaşdırmaq və əzmək məqsədi nəzərə alındıqda, bu cür qruplara dəstək Fələstinlilər və Bəluclar kimi digər dövlətsiz əhalilər arasında transmilli həmrəylik qurmaq səylərini fəal şəkildə sarsıtmaq üçün şərait yaradır.
Hindistan-İsrail Tərəfdaşlığı və Bəluc Məsələsi
İsrailin Bəlucistana hər hansı bir jesti, İsrailin Hindistanla strateji tərəfdaşlığı ilə də möhkəmləndiriləcəkdir. Hindistan uzun müddət Bəluc məsələsinin əsas dəstəkçisi kimi mövqe tutmuşdur – bu mövqe Kəşmirlilər kimi Hindistanın idarəçiliyi altında yaşamağa məcbur olan dövlətsiz xalqlarla Bəluclar arasında həmrəylik qurmaq cəhdlərini sarsıtmışdır. Əhəmiyyətli dərəcədə, İsraili və Hindistanı dəstəkləyən tvitlər yazan Mir Yar Bəlucun ictimai profili demək olar ki, tamamilə Hindistan mediasına borcludur. Üstəlik, onun mesajları əsasən Hindistan auditoriyasına yönəldilmişdir. Beləliklə, BAL Hindistan və İsrailin strateji tərəfdaşlığının həm İsrail, həm də Hindistanın regionlararası təsirinin proyeksiyası kimi təzahür etdiyi bir haldır.
Milli Azadlıq Hərəkatlarında Geopolitikanın Sərhədləri
Geosiyasətin müqavimət üçün strategiya qurmaqda və potensial yaratmaqda əhəmiyyətini inkar etmirəm, lakin onu ən yüksək prioritetə yüksəltmək zərərli ola bilər. “Düşmənimin düşməni dostumdur” yanaşması, prinsipial uzunmüddətli ittifaqları sarsıtma riski daşıyır. Tarix bir xəbərdarlıq təqdim edir: Fələstin Azadlıq Təşkilatının (FAT) Sadiq əl-Əzm tərəfindən “prinsipsiz” olaraq xarakterizə edilən Səddam Hüseynin İraqı ilə ittifaqı, kürdləri özgəninkiləşdirdi və dolayı yolla İsrail ilə İraq Kürdüstan Regional Hökuməti arasında nisbətən isti münasibətlərin inkişafına şərait yaratdı. Daha yaxınlarda, İranın İsraillə müharibəsindən sonra kürd – və daha az dərəcədə Bəluc – qruplarına qarşı tətbiq etdiyi təzyiqlər, onların İsraillə mümkün əməkdaşlığı qorxusunu bəhanə gətirdi.
Prinsipial Antikolonial Transmilli yanaşma
Buna görə də, dövlətsiz qruplar arasında xarici siyasət formalaşdırılmasına post-geosiyasi bir yanaşma, milli dövlətlərin “fabrik qüsurunu” mütləq nəzərə alacaqdır: onların sağ qalmağa və imtiyazlar və maraqlar qrupunu qorumağa olan zəruri prioritetlərini, ədalət uğrunda əsaslı mübarizəyə qarşı qoymaq. Bu kontekstdə, geosiyasətdən kənara baxan prinsipial antikolonial inter- və transmilliçilik mübarizənin praktikalarından qopmuş utopik bir idealı təmsil etmir. Əksinə, geosiyasəti prinsiplər üzərində üstün tutan qısamüddətli qazanclara qarşı çıxan, öz-özlüyündə uzunmüddətli praqmatizmin bir formasını təmsil edir.
Oxucu Şərhləri
Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, iki fərqli dövr və fərqli aktorlar arasında aparılan müqayisələrin öz məhdudiyyətləri var. ABŞ-ın Əfqanıstana dəstəyinin aşkarlığı ilə müqayisədə MEMRİ layihəsinin qaranlıq məqsədləri və potensial gizli təsirləri haqqındakı müşahidəniz də vacibdir. Bu müqayisənin həm də beynəlxalq arenada güclərin və motivlərin dəyişkənliyini vurğulaması olduqca yerindədir.
Sovet-Əfqanıstan müharibəsindən çıxarılan dərslərin MEMRİ-nin BAL-ı ilə müqayisə olunan vəziyyətə tətbiqinin məhdud olması və MEMRİ-nin layihəsinin təbiəti barədə daha ətraflı məlumata ehtiyac olması haqqındakı fikirləriniz müzakirəni daha da dərinləşdirir. Bu cür dərin təhlillər və fərqli baxış bucaqları, məqalənin əsas mövzusu olan MEMRİ və onun fəaliyyətləri barədə daha dolğun bir fikir formalaşdırmağa kömək edir.
Siz qeyd edirsiniz ki, MEMRI-nin Bəlucistan Layihəsi İsrailin Bəluç mübarizəsini istismar etməsinə dair arqumentlər əsasən inandırıcıdır. Lakin, bu layihənin İsrailin Bəluçistanda hər hansı hərbi əməliyyata birbaşa dəstəyinin sübutu kimi təqdim edilməsi tələsikdir və MEMRI-nin məqsədinin Bəluçistan məsələsi ilə bağlı məlumatlılığı artırmaq ola biləcəyini qeyd edirsiniz. Məqalə isə tam əksini iddia edir.
Məqalənin məhz bu nöqtəsinə diqqət çəkmək istərdim: "MEMRI-nin Arxa Planı və Əlaqələri" bölməsində, MEMRI-nin 1998-ci ildə təsisindən bəri, qurucusu polkovnik Yiqal Karmonun İsrail Hərbi Kəşfiyyat Korpusundakı xidməti nəzərə alınaraq, daim İsrailpərəst gündəmi dəstəklədiyi vurğulanır. Bundan əlavə, MEMRI-nin 2012-ci ildən bəri İsrail dövləti üçün "qeyri-rəsmi" kəşfiyyat məlumatları toplamaqda iştirak etdiyi də bildirilir. Bu kontekstdə, MEMRI-nin Bəlucistan Araşdırmaları Layihəsi (BAL) yaratması, İsrailin Bəluc milli mübarizəsini İrana və Pakistana qarşı öz geosiyasi məqsədlərinə tabe etdirməyə çalışdığının bir göstəricisi olaraq qəbul edilə bilər. Şərhinizdə qeyd etdiyiniz kimi, layihənin İran-İsrail gərginliyi fonunda elan edilməsi təsadüfi deyil; lakin, bu, sadəcə məlumatlılığı artırmaq məqsədi güdmür. Əksinə, məqalənin arqumenti ondan ibarətdir ki, MEMRI bu layihə vasitəsilə Bəluçistan məsələsini İsrailin strateji maraqları çərçivəsində manipulyasiya etməyə çalışır. Sadəcə vaxtlama deyil, MEMRI-nin təşkilati keçmişi və fəaliyyətinin xarakteri bu iddiaya əsas verir. Alternativ baxış bucağını qəbul etmək, MEMRI-nin Bəluçistanı öz siyasi gündəminə inteqrasiya etmək potensialını göz ardı etmək anlamına gələ bilər.
Şərhlə razıyam ki, bu cür həssas mövzularda ehtimallar əsasında qəti nəticələr çıxarmaq qətiyyən doğru deyildir. MEMRİ-nin tərcümə etdiyi media mətnlərinin seçilməsi və təqdim edilmə tərzinin təhlili, onun İsrailpərəst gündəmini dəstəklədiyi barədə arqumentlərə əsas yaradır. Lakin, Bəlucistan Layihəsinin sadəcə İrana qarşı bir vasitə kimi istifadə olunduğunu iddia etmək üçün daha ətraflı, mütəxəssislərin rəylərini əhatə edən tədqiqatlar tələb olunur. Bəluc mübarizəsinin özündəki mürəkkəb dinamikaları və müxtəlif regional aktyorların rolu nəzərə alındıqda, MEMRİ-nin bu layihəsinin daha geniş geosiyasi strategiyaların bir hissəsi olub-olmadığını dəqiq müəyyən etmək üçün tərəfsiz analitiklərin dərinə getməsi zəruridir.
Əvvəla, MEMRI-nin Bəlucistan Layihəsinin elan edilmə vaxtı ilə İran üzərində potensial hərbi əməliyyatların vaxtı arasındakı əlaqəni yalnız bir təsadüf olaraq qəbul etmək çətin görünür. Bu cür layihələr, xüsusilə də Yaxın Şərq Məsələri ilə bağlı tədqiqatlar aparan bir qurum tərəfindən, mütləq müəyyən bir strategiyanın tərkib hissəsi kimi təqdim olunur. Bu strategiyanın İranla əlaqəli olması da təəccüblü deyil, çünki Bəlucistanın strateji mövqeyi və təbii sərvətləri İrana qarşı mövcud olan gərginliyi daha da qızışdıra bilər.
Lakin, sizin də qeyd etdiyiniz kimi, bu tədqiqatın həqiqi təsirini qiymətləndirmək üçün MEMRI-nin keçmiş fəaliyyətlərinə və onların geopolitik təsirlərinə baxmaq lazımdır. İsrailin digər regional aktörlərə qarşı apardığı informasiya müharibələrinin effektivliyi, bu cür kampaniyaların nəticələrini anlamaq üçün mühüm bir göstəricidir. Həmçinin, Bəlucistan məsələsinin özünün mürəkkəbliyini nəzərə alaraq, yalnız İsrailin təbliğatına fokuslanmaqla yanaşı, Bəlucistan əhalisinin sosial, iqtisadi və siyasi vəziyyətini də dəyərləndirmək lazımdır.
Sizin sualınızla əlaqədar olaraq, İsrailin Bəlucistanda informasiya müharibəsi aparmasından daha mühüm və ya effektiv geopolitik vasitələrin olub-olmaması sualı hələ də açıq qalır. Fikrimcə, diplomatik təzyiq, iqtisadi sanksiyalar və ya digər güc vasitələri kimi daha birbaşa təsir imkanları da mövcuddur. Lakin informasiya müharibəsi də, xüsusilə də müasir dövrdə, bir ölkənin xarici siyasətində əhəmiyyətli bir rol oynaya bilər. MEMRI-nin Bəlucistan Layihəsinin də bu strategiyanın bir hissəsi olduğunu düşünürəm.
Bu məsələnin daha geniş kontekstdə araşdırılması vacibdir. Bəlucistanın iqtisadi və siyasi həyatında uzun müddət davam edən problemlər, əhalinin məhrumiyyəti və regional sabitsizlik kimi amillər beynəlxalq oyunçuların müdaxiləsi üçün münbit zəmin yaradır. Beləliklə, MEMRI-nin layihəsinin regional sabitsizliyi artırmaq üçün istismar edilə biləcəyi ehtimalını nəzərə almaq lazımdır.
Beləliklə, Bəlucistan məsələsinin regional geopolitik rəqabətin daha geniş bir hissəsi kimi təhlil edilməsi nə qədər vacibdir? Bu cür təhlillər, regional sabitliyə təsir edən əsas amilləri müəyyənləşdirmək və həlli yolları tapmaq üçün daha aydın mənzərə yarada bilər.
Beləliklə, oxucuları sual qarşısında qoymaq istərdim: İsrailin Bəlucistanda informasiya müharibəsinin aparılmasından daha mühüm, ehtimal ki, daha effektiv geopolitik vasitələr varmı və əgər varsa, bunlar hansılardır?
Lakin, gəlin məsələnin başqa bir tərəfini də nəzərə alaq. MEMRI-nin tədqiqatlarının hədəfi, regional siyasi və dini hadisələrin daha dəqiq təhlilini təmin etməkdir. Bəlkə də, Bəlucistan Layihəsi, regiondakı qeyri-sabitliyi və zorakılığı anlamağa kömək edən, daha geniş miqyaslı bir tədqiqatın hissəsidir. Bu layihənin məqsədinin İsrailin milli maraqlarının xidmətində olmasını isbat etmək üçün götürülən sübutların kifayət qədər güclü olub-olmaması sual altındadır. İsrailin İrana qarşı hərbi əməliyyatlarına hazırlaşması ilə Bəlucistan Layihəsi arasında əlaqənin mövcudluğunu dəqiq şəkildə təsbit etmək üçün daha ətraflı araşdırma tələb olunur. Bu qədər həssas bir mövzuda ehtimallar əsasında qəti nəticələr çıxarmaq düzgün deyil.
Bəlkə də, daha konstruktiv bir yanaşma olaraq, beynəlxalq bir müşahidəçi qrupunun yaradılması təklif edilə bilər. Bu qrupun tərkibinə Bəluçistanlı müstəqil siyasi fəallar, beynəlxalq hüquq mütəxəssisləri, insan haqları təşkilatları nümayəndələri və neytral dövlətlərin diplomatları daxil ola bilər. Bu qrupun məqsədi, Bəluçistan məsələsindəki bütün tərəflərlə dialoq qurmaq, insan haqları pozuntularını sənədləşdirmək, münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün konkret təkliflər hazırlamaq və beynəlxalq ictimaiyyəti məsələnin həlli üçün təzyiq göstərməyə çağırmaq olmalıdır. Bu cür bir qrup, İsrailin rolu da daxil olmaqla, daha obyektiv və əsaslandırılmış bir təhlil aparmaq üçün lazım olan məlumatları toplaya və mövcud məlumatları analiz edə bilər. Əlbəttə, bu təklifin uğuru, bütün tərəflərin əməkdaşlığından asılıdır. Əks halda, hətta ən yaxşı niyyətlərlə yaradılmış qurumlar da səmərəsiz ola bilər.
Ancaq iki vəziyyət arasında əsas fərq ondan ibarətdir ki, İraq müharibəsi geniş miqyaslı bir hərbi müdaxilə idi, Bəluc mübarizəsinə dair məsələ isə daha çox gizli, informasiya müharibəsinə yönəlib. Həmçinin, İraq müharibəsinin geniş beynəlxalq qınağı olmuşdu, halbuki Bəluc mübarizəsi daha çox regional bir məsələdir və qlobal diqqəti az cəlb edir.
İraq müharibəsi göstərdi ki, təbliğat və yanlış məlumatlar hərbi əməliyyatların əsaslandırılması üçün istifadə edilə bilər, amma bunun uzunmüddətli nəticələri həm də məsuliyyət daşıyır. Bu dərs Bəluc kontekstində də nəzərə alınmalıdır. MEMRI layihəsinin əsl məqsədi və Bəluc mübarizəsində İsrailin rolu haqqında daha dərin araşdırma aparmaq, potensial təsirlərini düzgün qiymətləndirmək üçün əhəmiyyətlidir. Sadəcə "İsrail Bəluc mübarizəsini istismar edir" demək yetərli deyil; bunun necə, niyə və hansı nəticələrlə baş verdiyinin dəqiq müəyyən edilməsi vacibdir.
Şərh Yaz