Azerbaycan’ın otokratik cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in 20 yıllık hanedan yönetimi sırasında yakın akrabaları, kazançlı devlet sözleşmeleri sayesinde servet biriktirdi.
Doğal gaz kaynakları, hava taşımacılığı ve inşaat gibi sektörlerin yanı sıra bankacılık da Azerbaycan’ın ilk ailesi için önemli bir zenginlik kaynağı olmuştur.
Aliyev’in kızları ve diğer akrabaları, özel bankaların milyarlarca manat varlığını kontrol ediyor.
Radio Liberty’nin yeni araştırması, iktidardaki ailenin bankacılık sektöründeki hakimiyetinin giderek arttığını ortaya çıkardı.
Araştırma, manatın 2015 yılında devalüe edilmesinden bu yana Aliyev ailesinin sahip olduğu dört bankanın Azerbaycan bankacılık sektöründeki toplam payının üç katına çıktığını ortaya çıkardı.
2015 yılında petrol fiyatlarında sert düşüş yaşandığı dönemde hükümetin aldığı devalüasyon kararı, insanların tasarruflarının değer kaybetmesine ve toplumda kaygı oluşmasına neden oldu.
İktidar ailesine ait dört banka – “Pasha Bank”, “Kapital Bank”, “Khalq Bank” ve “Bank Eurasia” da hükümet tarafından tahsis edilen yüz milyonlarca manat kredinin en büyük bölümünü yöneten bankalar haline geldi. iş destek programından yararlanın.
Aliyev’in bankaları devalüasyon nedeniyle nasıl zengin oldu?
Azadlıg Radyo’nun son yıllık mali raporlara dayanarak yaptığı analiz sonuçlarına göre, Aliyev bankalarının toplam varlıkları 2015 yılında 4 milyar manattan (devalüasyondan önce 5,1 milyar dolar) 2022 sonunda 20 milyar manata (mevcut döviz kuruyla 11,8 milyar dolar) yükseldi. Bu dönemde iktidar ailesinin toplam aktiflerinin bankacılık sektörü içindeki payı yüzde 16’dan yüzde 43’e çıktı.
Azerbaycan’ın tekel karşıtı faaliyetlere ilişkin mevzuatına göre, pazarın yüzde 35’inden fazlasını kontrol etmek hakim durum olarak kabul ediliyor ve bu gibi durumlarda müdahale, tekel oluşumunu engellemeyi amaçlıyor. Ama ekonomist Konuşmacı Caferli RFE/RL’ye bu yasaların hiçbir zaman kullanılmadığını söyledi.
Bu bankaların sektördeki toplam payı şu anda kamu bankalarının payından daha yüksektir.
Ülke bankacılık sektörünün aktifleri içerisinde kamu bankalarının toplam payı yüzde 30 civarındadır. Bu, 2015’teki yüzde 38’e kıyasla bir düşüş.
Ocak 2015’te Azerbaycan Merkez Bankası, bankaların faaliyet gösterebilmesi için gereken asgari sermayeyi beş kat artırarak 50 milyon manata (mevcut döviz kuruyla 64 milyon dolar) çıkardı. İki devalüasyon ve Merkez Bankası’nın bu kararı sonrasında en az 20 rakip sektörden silindi.
Aliyev’e bağlı bankaların son sekiz yılda kaydettiği önemli büyüme kısmen ulusal para birimindeki devalüasyonun etkisinden kaynaklanıyor.
Ancak aynı dönemde bu dört banka rakiplerinden daha hızlı varlık biriktirdi.
Girişimciliği Geliştirme Fonu çerçevesinde tahsis edilen düşük faizli devlet kredilerinin onlara emanet edilmesi sonucunda elde edilen yüksek gelirler de bunda rol oynuyor.
Banka analistleri, devletin gösterdiği özel tutumun Aliyev’in bankalarını daha zayıf siyasi bağları olan rakip bankaların önüne koymasından ve fiili bir oligopol yaratılmasına olanak sağlamasından duydukları hoşnutsuzluğu dile getirdi. Bu, şirketler ve halk için daha az seçenek ve daha yüksek kredi oranları anlamına geliyor.
Aliyev Bankası’nın kızları ve büyükbabaları
62 yaşındaki Aliyev, iktidarı babasından devraldığı 2003 yılından bu yana ülke üzerindeki kontrolünü sıkılaştırdı. 7 Şubat’ta erken seçim planladı. Azerbaycan’ın yasama ve siyasi ortamının sınırlamaları göz önüne alındığında Aliyev’in kazanacağına neredeyse hiç şüphe yok. Bu zafer onun yedi yıl daha iktidarda kalacağı anlamına gelecek.
Aliyev’in 20 yıllık iktidarının ardından Azerbaycan, Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün son Yolsuzluk Endeksi raporunda 180 ülke arasında 157. sırada yer alıyor. ABD Dışişleri Bakanlığı raporunda az sayıda hükümet kontrolündeki holdingin ekonomiyi kontrol ettiğini yazıyor.
RFE/RL’nin Azerbaycan servisi, Aliyev’e bağlı dört bankanın her biriyle açıklama talebiyle iletişime geçmesine rağmen, bu makalenin yayınlandığı zamana kadar yalnızca “Kapital Bank” sorularına yanıt verdi.
“Sermaye Bankası” Bankanın müşterilerinin ihtiyaç ve gereksinimlerini karşılayan, daha rekabetçi ürünler sunarak büyüdüğünü ve ilk üçe girdiğini şöyle anlattı: “Merkez Bankası ve diğer kamu kurumlarına olan yükümlülüklerimize gelince, 2023 yılında bankamızın bu yükümlülüklerinin 2022 yılına göre yarı yarıya azalarak 540 bin AZN’ye düştüğünü bildiririz. Faiz oranı Merkez Bankası tarafından tüm bankalar için standart olarak açıklanmaktadır.
Kapital Bank aracılığıyla ödenek ve emekli aylıklarının sağlanması konusunda banka, Radio Liberty’ye bu soruların ilgili kurumlara iletilmesini tavsiye etti.
20 yıldır faaliyet gösteren “Muganbank”, Ekim 2023’te Azerbaycan’da faaliyetini durdurmak zorunda kalan son banka oldu. Merkez Bankası, sermaye yeterliliği gereklerini gerekçe göstererek lisansını iptal etti. Mayıs 2023’te bir başka banka olan Günay Bankası da aynı koşullarla kapatıldı.
Bu, sermaye gereksinimlerinin sıkılaştırılması ve düşen petrol fiyatlarının bir sonucu olarak ciddi bir döviz krizinin ortaya çıkmasından bu yana geçen sekiz yılda kapanan bankaların sayısını 22’ye çıkardı. Bu, 2015 yılı başında faaliyet gösteren 45 bankanın yaklaşık yarısının olduğu anlamına geliyor.
TBMM Ekonomi Politikaları Komisyonu eski başkan yardımcısı, YAP üyesi Ali Alirzayev RFE/RL’nin Azerbaycan servisine verdiği röportajda bankacılık sektöründeki erozyonun önemini küçümsemeye çalıştı: “Dinamik bir piyasa ekonomisinde şirketlerin piyasa güçlerine uyum sağlaması gerekir… Piyasanın kanunu böyledir. Sabit bir rakam üzerinde durup, geçmişte banka sayısı 45 idiyse, hep 45 olsun diye ısrar etmemeliyiz.”
Ancak son 10 yılda alınan güçlendirme tedbirleri sonucunda Azerbaycan’ın aktif bakımından en büyük beş bankasından üçü – “Pasha Bank”, “Kapital Bank” ve “Xalq Bank” Aliyev’in elinde bulunuyor. iki kızı ve 2017’den beri aynı zamanda Birinci Başkan Yardımcısı olan First Lady. Mehriban Aliyeva’nın akrabalarının kontrolü altında.
Bu üç bankanın da kamu mali tablolarında Leyla ve Arzu Aliyeva dedeleri Mehriban Aliyeva’nın babası Arif Paşayev ile birlikte ana girişimciler olarak gösteriliyor.
“Pasha Bank” ve “Kapital Bank” raporlarında, başka bir girişimcinin kuzeni Mehriban Aliyeva’nın adı onların adını taşıyor. Cemal Paşayevadı da eklenmiştir. Her iki durumda da hisseler “Pasha Holding” veya başka şirketler aracılığıyla kontrol edilmektedir. Azerbaycan’ın en büyük holdingi olan Pasha Holding’in finans, inşaat ve turizm sektörlerinde varlıkları bulunmaktadır.
Aliyev’in aile üyelerinin kontrolündeki dördüncü banka olan “Bank Eurasia” ana girişimcilerini açıklamadı. Ancak RFE/RL’nin Azerbaycan servisi, “Pasha Holding”in “PMD Group” adlı bir bağlı şirket aracılığıyla “Bank Eurasia”da dolaylı olarak yüzde 37,5 hisseye sahip olduğunu belirledi.
Eski Vergi Bakanı Eşref Kamilov Bank Eurasia’nın yüzde 25 hissesine daha sahip olan Azbiznescom’un yasal temsilcisiydi. 2021 yılında sızdırılan “Pandora Belgeleri”nde Kamilov, Aliyev ailesine ait gizli offshore şirketlerinin imparatorluğunun sırdaşı olarak gösteriliyor.
Yüzde 1 faizle aldıkları krediler yüzde 5-7 faizle verildi
Aliyev’e bağlı bankaların artan hakimiyeti, devlet bankalarının dışlanmasının arka planında daha da belirginleşiyor. 2023 yılı başına kadar yaklaşık 20,5 milyar manat tutarındaki aktifleri, tüm özel bankacılık sektörünün aktiflerinin yüzde 63’ünü oluşturuyordu.
Bu bankaların 2023 yılında açıklanan net kârı 500 milyon manat, 2022 yılında ise 486 milyon manat oldu. Bunlar Azerbaycan Merkez Bankası’nın resmi rakamlarıdır.
Vatandaşların bankalarla olan anlaşmazlıklarında yardımcı olan eski banka çalışanı ve avukat Ekrem Hasanov Krizin başında Merkez Bankası’nın verdiği kredilerle Aliyev’e bağlı bankaların hızlı büyümesi arasında doğrudan bir bağlantı olduğunu söylüyor.
“Merkez Bankası devalüasyondan önce (bazı) bankalara çok ucuz kredi verdi”, – Hasanov, RFE/RL’nin Azerbaycan servisine söyledi. Bu tür kredilerin tüm bankalara sunulmadığını ve çoğu durumda çok az şeffaflık koşulları altında tahsis edildiğini ekledi.
Azerbaycan’da 2023 yılında kredi faizlerinden elde edilen 3,5 milyar manat gelirin yüzde 38’i yani 1,3 milyar manat civarındaki kısmı Aliyev bankalarına düştü.
Hasanov, Nisan 2022’de bizzat Merkez Bankası Başkanı Taleh Kazimova’ya adam kayırmayla ilgili bir soru sorduğunu söylüyor. “Paşa Bankası”nın eski müdürü Kazımov, o dönemde Merkez Bankası başkanlığına henüz yeni atanmıştı. Hasanov’a göre Kazimov, kredilerin tüm bankalara eşit şekilde sunulduğunu iddia etti.
Merkez Bankası, RFE/RL’nin söz konusu kredilere, tahsis şart ve koşullarına ve sürece ilişkin açıklama talebine yanıt vermedi.
Ancak “Günay Bankası”nın eski başkanı. Mahmud Memmedov Merkez Bankası’nın 2023 yılının Mayıs ayında bankasını kapatmasını eleştirdi.
“500-600 milyon manat tutarında kredisi olan bankalar vardı. Ancak Merkez Bankası da bize 1-2 milyon manat kredi verdi.”– Memmedov bunu bankanın lisansının iptal edilmesinden birkaç gün önce yerel medyaya verdiği röportajda söyledi.
Memmedov, Radio Liberty’nin konu hakkında daha detaylı konuşma talebini reddetti.
RFE/RL’nin Azerbaycan servisi tarafından yapılan araştırma, Aliyev ailesine ait bankacılık imparatorluğunun, memurlara maaş ödemesi ve kamu hizmetleri ödemelerini toplama gibi resmi işlevlerin yanı sıra, yerel girişimcilere devlet kredileri sağlamada da önemli bir rol oynadığını gösteriyor.
Ekonomi Bakanlığı Girişimciliği Geliştirme Fonu, bankalara eşit olmayan şartlarda kredi tahsis ediyor. 2022 yılı sonunda kurumun toplam kredi bakiyesi 952 milyon manat (560 milyon dolar) oldu. Bunun 699 milyon manatı (411 milyon dolar) bankalara verilen kredilerden oluştu.
Aliyev’in bankalarının mali raporları, bu bankaların Girişimciliği Geliştirme Fonu’ndan yerel girişimcilere ve diğer kişilere yüzde 5-7 oranında yüzde 1 oranında kredi verdiklerini gösteriyor.
Raporlar, Girişimciliği Geliştirme Fonu’nun 2022 yılı sonu itibarıyla kredilerinin yarısından fazlasını Aliyev’in ailesine bağlı bankalar aracılığıyla dağıttığını gösteriyor.
Bazı işadamları bu tür kredi projelerinden kâr elde etmediklerini söylüyor ve fonun çalışma yöntemlerini sorguluyor.
“Kapanan bankaların müşterileri Aliyev’in bankalarına akın edecek”
Bakü’de yaşıyorum ama Şemkir’de çiftliğim var Şahin Necefov RFE/RL’ye, bankalarla altı ay boyunca görüştükten sonra geri ödemesiz kredi başvurusunun reddedildiğini söyledi. Ona göre bankalar teminatın başkent Bakü’de olmasını talep etti.
“Ben bu bölgede çiftçiyim. Köyde yaşayan bir insanın neden Bakü’de bir şeyi olsun ki? Ben girişimci olarak bu kredileri neden alamayacağım?– diyor Najafov.
Geibulla Memmedov isimli bir başka çiftçi ise Guba’nın Rustov köyünde yaşıyor. Bu tür imtiyazlı kredilerin kendisinin ve komşularının işine ulaşmadığından şikayetçi. RFE/RL’ye bir yıldan fazla süredir bu kredilere başvurduğunu ancak sonuç alamadığını söyledi.
Bağımsız ekonomist Allahverdi Aydınsa, Azerbaycan’da kredi faiz oranlarının o kadar yüksek olduğunu, vatandaşların aldıkları kredileri geri ödemekte zorluk çektiğini söylüyor.
Merkez Bankası, tüketici kredilerinin ortalama faiz oranının şu anda yüzde 16 olduğunu söylüyor. Ancak bağımsız uzmanlar reel ortalama faiz oranlarının daha yüksek olduğuna inanıyor.
A. Aydın, Azerbaycanlı yetkililerin yalanlamasına rağmen, Azerbaycan’da bankacılık sektöründeki yönetici aileye ait bankaların idari yollarla ve devletin desteğiyle bu kadar büyüdüğüne inanıyor.
“Çünkü bankalar kapatılırsa iktidar ailesine ait bankalar pazar payını biraz daha artıracaktır. Kapatılan bankaların müşterileri de o bankalara akın edecek. Bununla birlikte önümüzdeki yıllarda bankacılık sektöründe tekel artacak ve vatandaşların alternatif seçeneği kalmayacak.”– diyor A. Aydın.
RFE/RL’den Andy Heil ve Riin Aljas bu makaleye katkıda bulundular.
Özgürlük radyosu
