“Hocalı Soykırımının hikayesi, 19. asrın sonları 20. asrın başlarına kadar uzar… 19. yüzyılın sonu ve 20.yüzyıl, Kafkasya’da, özellikle de Azerbaycan, Batı Azerbaycan (eski Revan-şimdiki Ermenistan) ve Doğu Anadolu ‘da Türklerin büyük ve gizli bir soykırıma uğratıldığı dönemdir. Maalesef, Batı tarihçileri bu soykırım üzerinde hiç durmadı ama kanlı tarihin yeterince araştırılmaması milli tarihçiliğimizin de büyük bir eksikliğidir.
Ermeniler 1880-1920 yılları arasında Anadolu’da 1905-1906, 1918-1920 yılları arasında Batı Azerbaycan’da ve Azerbaycan’da sayısı yüz binleri bulan Türk’ü acımadan katletmiştir.
1878 Berlin görüşmelerinde Rusya’nın ısrarlarına rağmen, Ermenilerin beklentileri ciddiye alınmayınca gerek Kafkasya’daki gerekse de Doğu Anadolu’daki komitelerin askeri güçleri büyük ölçüde Osmanlı karşıtı isyanlar çıkarmak ve Türklere karşı şiddete başvurmak için Anadolu’ya kaymıştı. Bu durum 1903’e kadar devam etti. Komitelerin örgüt, teşkilat, para ve silah bakımından yönlendirilmesi, Ermeni partileri ve bu partilere gizliden kaynak aktaran Ermeni burjuvazisi, tüccarları ve Rus yöneticileri tarafından yapılmaktaydı.
Bunlardan en önemlisi Tiflis’teki Ermeni Devrimci Federasyonu -Taşnaksütyun idi. Anadolu’nun altı doğu vilayetinde Ermeni Devleti kurmayı planlayan Taşnaksütyun bu niyetine ulaşmak için çok yönlü bir kimliğe sarılmıştı. Aşırı milliyetçi bir söylemi olmasına rağmen kendilerine oranla daha sol olduklarını açıklayan Hınçak Partisi ile genel anlamda bütün Ermeni parti ve örgütleriyle nihai hedeflerine ulaşmak amacıyla bağlantılıydılar. Onları birleştiren ” Büyük Ermenistan” ideolojisi saplantı haline getirilmişti.
Rusya’ya güvenerek Osmanlı’yı sırtından hançerleyen terörist faaliyetleri destekleyen Ermeni Kilisesine en büyük darbe Çar Nikola’dan geldi. Çarlık Rusya’sı 1903’de çıkardığı kararla Grigoryan Kilisesine ait vakıf topraklarına el koydu. Ermeni askeri ve siyasi örgütlerinin önemli bir kısmının Anadolu’dan Kafkasya’ya kayma nedeni olan bu karar ile Çar yönetimi bir taşla iki kuş vurmayı amaçlamış ve başarılı da olmuştur. Yani Rusya bu dönemlerde içinde bulunduğu etnik kimliklerin milli uyanışıyla oluşan krizden kurtulmak için kendisini uğraştıracak güçleri bölmeyi hedeflemiştir.
Bu dönemde Kafkasya’da meydana gelen ve dönemin tarih kitaplarında Müslüman-Ermeni çatışması olarak adlandırılan olay ve Batı Rusya ile Polonya ‘da ortaya çıkan etnik sorunlar Çarlığın “başarılı” iç siyasetinin ürünü idi. Rusya Müslümanları arasında artmakta olan aydınlanmacı eylemler, Kilise sorunu nedeniyle kendisine yönelecek Ermeni komitecilerin kini ile engellenecekti. Çarlığa yönelik Ermeni kini, Azerbaycan Türklerine yönlendirmişti. Zaten Osmanlıya dönük geliştirilmiş kin, bu kez Azerbaycan Türküne yönlendiriliyordu. Öten asrın evvellerinde Ermeni örgütlerinin Kafkasya, İran ve Rusya’daki bütün grupları tek bir vücut halinde Anadolu’da faaliyetteydiler. Aynı teşkilat yapısını 1903 sonrasında Bakü’ de geliştirdiler.
Olaylara bizzat tanıklık eden 20. yüzyılın ünlü fikir adamı Mir Mevsim Nevvab’ın o günlere ışık tutan (uzun süre yasaklı olan)eserinde anlattıklarına göre Kafkasya’da kalabalık şehir ve kazalarda Ermeni silahlı çeteleri bulunmaktaydı. Nevvab’ın anlattıkları, 1880 yılı öncesi ve sırasında Osmanlı topraklarında gerçekleşen Ermeni olayları öncesinde cereyan eden hadiseler hakkında Osmanlı kayıtlarında yer alan bilgileri teyit ediyor. Bu durum, Ermenilerin Türklere karşı soykırım planını hayata geçirmek için önceden ne denli hazırlıklı olduklarını kanıtlamaktadır.
Revan Hanlığı (daha sonralar Erivan Gubernatörlüğü adlanacaktı), Erivan, Eçmidzin,Yeni Bayazit, Aleksandrapol, Zengezur, Kazak-Dilican ve Lori- Lembek bölgelerini içine almaktaydı. Bu bölgelerin tamamında bulunan 2310 yerleşim alanından 2000’i Türklere mensuptu ünlü Ermeni tarihçi Kodkadyan’ın 1932 senesinde Erivan ‘da basılan “Sovyet Ermenistan’ının Nüfusu” adlı kitabın 162 sayfasındaki bilgiye ve o döneme dair tüm resmî kaynaklara istinaden.
1986 senesinde Erivan ‘da basılan ” “Ermenistan ve Çevre İllerin Toponimi” Sözlüğünün I-IV.Cildinde de şimdiki Ermenistan bölgesinin yüz yıl önce yüzde 70’inin Türklerin meskun olduğu bölgeler olduğu yazar.
