Düşüncelerin ve beklentilerin davranışlar üzerinde güçlü bir etkisi vardır. Yapılan çalışmalarda olumlu beklentiler olumlu sonuçlara, olumsuz beklentilerin de olumsuz sonuçlara yol açtığı gözlenmiştir. Kültürümüzdeki “aklıma gelen başıma geldi”, “bir şeyi kırk kere söylersen olurmuş”, “şeytan kulağına kurşun“ ya da “güzel düşün, güzel olsun” gibi halk arasında çok kullanılan cümleler kendini gerçekleştiren kehaneti destekleyen, Türk dilindeki yaşamdan kesitlere örneklerdir.
Kendini Gerçekleştiren Kehanet Ne Anlama Geliyor?
Bir sosyal psikoloji teorisi olan ‘kendini gerçekleştiren kehanet’, gerçekleşmesini istediğimiz düşüncelerimizin ve beklentilerimizin doğrultusunda davranışlarımıza yön vererek onların gerçekleşmesini sağlamaktır.Bir başka deyişle; kişisel inançlarımız ve beklentilerimiz doğrultusunda davranışlarımızı değiştirme gücümüzdür.Kendini gerçekleştiren kehanet ya da Pygmalion etkisi; spor, mitoloji, bilim ve sanatta ‘beklenti etkisi’ olarak da adlandırılmaktadır.
Bir diğer açıdan beklenti etkisi, kişinin, özellikle kendisinden üstün gördüğü ya da hayranlık duyduğu bir başka kişinin beklentilerine denk düşen davranışları sergileyerek o kişinin beklentilerinin gerçeğe dönüşmesini sağlaması olarak da ortaya çıkabilir.
Sosyolog Robert Merton, 1948 yılında Thomas Teoremi, yani ‘bir durum gerçek olarak algılanıyorsa, o durumun sonuçları kişinin gerçeği olacaktır’ sözü üzerine yaptığı çalışmalar sonucunda ‘kendini gerçekleştiren kehanet’ terimini ortaya atmıştır.
Merton’a göre; bir konudaki beklenti, o durumu gerçeğe dönüştürebilecek potansiyele sahiptir.
Kendini gerçekleştiren kehanet olgusu üç farklı şekilde ortaya çıkabilmektedir:
Pygmalion Etkisi: ‘Pozitif Beklentiler Pozitif Sonuçlar Doğurur’
İsmini Yunan mitolojisindeki Kıbrıslı heykeltıraş Pygmalion’dan alır.
Kadınlarla yaşadığı olumsuz tecrübelerden dolayı ölünceye kadar kimseyle evlenmeyeceğine yemin eden Pygmalion, hayalindeki kusursuz kadının heykelini yapar ve ismini, uyuyan aşk anlamına gelen Galatea koyar. Her gün uzun uzun izlediği heykeline aşık olan ve rüyalarında onun canlandığını gören Pygmalion, Afrodit’ten heykeline benzeyen bir eş ister. Afrodit bu aşktan çok etkilenir ve Galatea’ya can verir.
Pygmalion ve Galatea evlenir, çocukları olur.
Bu mitolojik hikayede Pygmalion’un Galatea’ya karşı olumlu duygu ve düşünceleri beklentiye dönüşmüş ve beklentisi de eserinin canlanmasına sebep olmuştur.
Galatea Etkisi
Pygmalion ile bağlantılı olan Galatea Etkisi, sonuca ulaşmayı sağlayan bilişsel faktörü ifade etmektedir.
Yani, kişinin bir hedefe ulaşmasını sağlayan, çevreden gelen olumlu ya da olumsuz beklentiler değil; kendi özgüveni, beklentileri ve gösterdiği performanstır. Kişi kendine ne kadar güvenirse, başarıya ulaşma şansı o kadar yüksektir.
Golem Etkisi: ‘Negatif Beklentiler Negatif Sonuçlar Doğurur’
Pygmalion Etkisi’nin negatif tarafı olarak tanımlanabilir.
Efsaneye göre Golem, Musevi halkına yardım etmesi ve onları koruması için kilden yapılmış bir heykeldir. Ancak cumartesi günleri tatil olduğu için heykel kapatılmalıdır, aksi durumda Golem’in şeytani yanı ortaya çıkacaktır.
Bir cumartesi günü heykel kapatılmamıştır ve Golem, canavara dönüşerek Musevi halkına eziyet etmeye başlamıştır.
Robert Rosenthal ve Lenore Jacobson Deneyi
Rosenthal ve Jacobson, 1968 yılında 18 öğretmen ve 650 öğrenciyi kapsayan bir okulda ‘Sınıftaki Pygmalion’ isimli bir araştırma yapmışlardır.
1968 yılında Robert Rosenthal ve bir okul müdürü olan Lenore Jacobson tarafından kendileri ile ilgili beklentilerin öğrenciler üzerindeki etkisini gösteren başka bir deney gerçekleştirildi. Çalışma kapsamında öğrencilere bir sınav yapıldı ve öğretmenlere öğrencilerin sınav sonuçlarıyla ilgili yanlış bilgiler verildi. Rastgele seçilen bazı öğrencilerin ise yetenekli olduğu söylendi. Sonuçta öğretmenlerin yetenekli olduğu söylenen öğrencilere yönelik bakış açısı değişti. Bu durum ise öğrencilerin hem akademik performanslarında yükselmeye hem de zekâ testlerinde belirgin derecede iyileşmeye yol açtı. Deney sonucunda araştırmacılar, Sınıftaki Pygmalion adlı bir kitap yayımladı.
Araştırma sonucunda, öğretmenlerin yüksek beklentilerinin ve ilgili tavırlarının öğrencilerde daha iyi performansa yol açtığı ve düşük beklentilerin daha kötü sonuçlar doğurduğunu ortaya çıkmıştır.
Pygmalion mitinden esinle Profesör Robert Rosenthal, kendini gerçekleştiren kehaneti, Pygmalion Etkisi olarak isimlendirmiştir.
Rosenthal’in çalışmalarından dolayı olgu, kimi kaynaklarda Rosenthal Etkisi olarak da yer almaktadır.
Anti-Pygmalion Etkisi
İlerleyen yıllarda Pygmalion Etkisi ile ilgili birçok araştırma ve deney yapılmıştır. Ancak özellikle eğitim konusunda, her zaman beklenen sonuçların elde edilemeyeceği sonucuna varılmış ve bu olgu, Anti-Pygmalion Etkisi olarak isimlendirilmiştir. Çünkü, söz konusu insan olduğunda, beklentilerin yanı sıra iç ve dış motivasyonlar, çevresel etkiler ve kişisel özellikler gibi birçok etken sonuçları değiştirebilmektedir.
Sanatta ‘Kendini Gerçekleştiren Kehanet’ Örnekleri
George Bernard Shaw’ın 1913 yılında sahneye koyulan ve 1964 yılında George Cukor tarafından My Fair Lady (Benim Tatlı Meleğim) ismiyle beyazperdeye uyarlanan Pygmalion oyunu, bir dilbilimcinin fakir bir çiçekçi kıza bir hanımefendi gibi davranmayı öğreteceğine dair girdiği iddiayı konu almaktadır.Oyunun ana fikri, doğru motivasyon verildiğinde insanların potansiyelinin ortaya çıkartılabileceğidir.
İlerleyen yıllarda olumsuz beklentilerin etkilerinin incelenmesi için de deneyler yapıldı. 1985 yılında psikolog Jere Edward Brophy tarafından yürütülen araştırmada öğretmenlerin dezavantajlı ya da başarısız öğrencilerden kolayca vazgeçtikleri, onları daha sık eleştirdikleri, başarılarını daha az övdükleri, cevaplarına daha az geri bildirim verdikleri ve onlarla genellikle daha az etkileşim içinde oldukları gösterildi.
Halktv.com
“24 saat”
