Türkiye bugün vatandaşları çarpan elektrik faturalarını konuşuyor. 1914 yılından bu yana önce İstanbul’da sonra yurdun çeşitli yerlerinde elektrik, havagazının yerini almaya başladı. Tarihin abonelere kesilen ilk ticari elektrik faturası ise dünyayı değiştiren Thomas Alva Edison’dan geldi.
Türkiye enerji kaynakları açısından zengin bir ülke olmadığı için, ulaşım, aydınlanma ve ısınma giderleri her zaman aile bütçesinde ciddi bir yer tuttu ancak son zamlar bir başka. İnsanlar evlerine gelen elektrik faturalarına inanamaya başladı. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez konuyla ilgili olarak özel sektör yetkilileri ile bir araya geldi. Farklı tarifeler üzerinde çalışılıyor.
Elektriğin makinalara can veren bir enerji ve aydınlanma kaynağı olarak kullanılması tarihte pek çok mucidin ilgisini çekti. Tarihin gördüğü en zeki insanlardan biri olan Benjamin Franklin’in meşhur uçurtma deneyi sonrası şimşeğin elektrik yükü taşıdığı kanıtlandı. Fakat bu alanda hiç kimse (en azından ticari olarak) Thomas Alva Edison kadar ses getirmedi.
Edison’ın hayat hikayesini burada anlatmak oldukça uzun olur, bu sebepten hakkında hazırlanan The Current War isimli filme göz atabilirsiniz. Edison’ın onlarca patenti alınmış buluşunun yanında elektrik enerjisi ile ampülü sürdürülebilir bir şekilde aydınlatması en büyüğü oldu.
Gerekli sermaye ve iş ilişkilerini de kullanan Edison kısa bir süre sonra “Elektrik akımını kontrol eden geleceği kontrol eder” diyecekti. (Edison ve Westinghouse Amerika’yı aydınlatmak için büyük ve kirli bir yarışa girdi. Birbirlerine sık sık hakaret etmekten de çekinmediler. Bu rekabetin ortasında bir dönem Nikola Tesla (!) isimli genç bir mühendis de bulunuyordu.)
Edison doğru akım ile elektrik enerjisini sokakları ve evleri aydınlatmak için kullanmaya karar verdi. Tarihler 18 Ocak 1883’ü gösterdiğinde tarihin abonelere gönderilen ilk ticari elektrik faturası kesildi. Edison Electric Light, Ansonia Brass-Copper şirketine 50.40 dolarlık bir elektrik faturası kesti. Edison’ın şirketi adına faturayı baş mühendis Charles L. Clarke düzenledi.
Aslında Edison, New York’un Pearl Street bölgesinde Eylül 1882’de elektrik üretmeye başlamış ve bunu firmaların kullanımına sunmuştu ancak sürdürülebilir bir hizmet vereceğini düşünene kadar bu elektriği şirketlere bedava verdi. 1883 yılı tamamlanana kadar Edison 9 bin dolarlık elektrik faturası tahsilatı yaptı.
İlk kesilen elektrik faturası 1 dolarlık bir banknotun üzerine kırmızı mürekkep ile yazıldı. Kağıt paranın üzerinde şu ifade yazıyordu: “Bu fatura 50.40 dolarlık tutarın 1 dolarıdır; Edison Electric Light şirketi tarafından Merkez İstasyon Bölgesi’nde toplanan ilk olmuştur. New York 18 Ocak 1883. Bu ışık tesisatı Mühendis Charles L. Clarke tarafından sağlandı.”
New York’ta ilk sokak aydınlatılması ise 1880 yılında Brush Electric Light and Power Co. Tarafından yapıldı. 1892 yılına gelindiğinde ise günümüzün demir direklerden oluşan sokak lambası konseptine benzeyen elektrik direkleri New York 5. Cadde’de Edison Aydınlatma Şirketi tarafından kuruldu. (Henry Ford bu şirkette mühendis olarak çalışıyordu.)
Peki bu sıralarda Türkiye’de neler oluyordu? Nusret Alpeböz’ün İstanbul Elektrik İşletmesi’nin Tarihçesi isimli eserinde yer alan bilgilere göre; havagazı şirketlerinin elektrik enerjisine muhalefeti, halkın elektrikten korkması ve bazı çevrelerin elektrik kullanılmasının dine aykırı olduğuna yönelik açıklamaları halkı elektrik enerjisinden uzunca bir süre uzak tuttu.
Tarihler 1910’u gösterdiğinde merkezi Budapeşte’de bulunan Ganz şirketi ile anlaşılarak İstanbul’da bir elektrik santrali kurulması için çalışmalara başlandı. Ganz şirketi ise bazı Avrupalı finansörler ile anlaşarak Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi’ni kurdu.
